نگاهی تخصصی از دید مهندسی و بازرسی ساختمان
مقدمه
آجر یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال بادوام‌ترین مصالح ساختمانی در ایران است.
در مناطق مختلف از جمله آذربایجان، به دلیل تنوع اقلیمی و سرمای شدید زمستان، کیفیت آجر و نحوه اجرای آن تأثیر مستقیم بر دوام و زیبایی ساختمان دارد.
در این مقاله، با تکیه بر اصول مهندسی و تجربیات بازرسی، روش‌های شناخت، ارزیابی و عیب‌یابی دیوارهای آجری (به‌ویژه آجر ماشینی) بررسی می‌شود.
تفاوت دیوار آجرنما و دیوار آجری توپر
آجرنما (Brick Veneer)
در این نوع دیوار، آجر تنها به‌عنوان پوسته‌ی تزئینی و محافظ خارجی استفاده می‌شود.
آجرها به وسیله‌ی تای فلزی یا مفتول گالوانیزه به قاب سازه (معمولاً فلزی یا چوبی) متصل می‌شوند.
بین آجرنما و دیوار اصلی معمولاً درز هوایی ۲ تا ۳ سانتی‌متری برای تهویه و تخلیه رطوبت وجود دارد.
در پایین‌ترین ردیف آجر، سوراخ‌های زهکشی (Weep Holes) جهت خروج آب تعبیه می‌شوند.
بار دیوار نما از طریق نبشی یا کنسول فولادی روی فونداسیون منتقل می‌شود.
دیوار آجری توپر (Solid Masonry Wall)
این نوع دیوار از دو لایه‌ی آجری (به نام «wythes») تشکیل می‌شود که با آجرهای سرنما (Header Bricks) به هم متصل‌اند.
آجرهای سرنما با زاویه ۹۰ درجه نسبت به سایر آجرها قرار می‌گیرند تا اتصال مکانیکی ایجاد شود.
در این سیستم، طاق آجری بالای بازشوها جایگزین تیر فلزی (Lintel) است.
مقاومت فشاری و حرارتی دیوارهای توپر بالاتر است، اما وزن زیاد و هزینه اجرایی بیشتر از معایب آن است.
نکته فنی: در هر دو نوع دیوار، برآمدگی (Bulging) یا تغییر شکل سطحی ممکن است نشانه‌ی خرابی اتصالات فلزی یا ضعف چسبندگی ملات باشد.
ترک‌های آجر و دلایل ایجاد آن
ترک‌های ناشی از حرکت خاک و فونداسیون
اصلی‌ترین علت ترک در آجر، حرکت تفاضلی خاک (Differential Settlement) است.
وقتی بخشی از فونداسیون حرکت کند و بخش دیگر ثابت بماند، نیروهای کششی در دیوار ایجاد و منجر به ترک می‌شود.
عوامل مؤثر:
- نشست ناشی از تراکم ناکافی خاک زیر فونداسیون
- انبساط خاک‌های رسی در اثر رطوبت
- یخ‌زدگی خاک در مناطق سردسیر مانند آذربایجان
- وجود مواد پوسیدنی (مانند چوب یا زباله ساختمانی) در خاک پرکننده
- ترک‌های پله‌ای (Stepped Cracks)
- ترک‌هایی که در امتداد درزهای ملات به‌صورت مورب دیده می‌شوند و معمولاً نشانه‌ی نشست موضعی یا عدم یکنواختی خاک هستند.
- ترک‌های مستقیم
- اگر ملات بیش از حد سخت باشد (ملات سیمانی خالص)، ترک ممکن است از میان آجرها عبور کند و مسیر مستقیم‌تری داشته باشد.
در آجرهای ماشینی یا فشاری، ترکیب نامناسب ملات عامل اصلی پوسته‌شدن است.
علت:
- آجرها خاصیت جذب رطوبت دارند. وقتی آب درون آجر یخ می‌زند، حجم افزایش می‌یابد.
- اگر ملات بیش از حد سخت (سیمان خالص) باشد، توانایی جذب این انبساط را ندارد و در نتیجه، صورت آجر جدا می‌شود.
- ملات‌های حاوی آهک هیدراته (lime) انعطاف‌پذیرترند و خطر پوسته‌شدن را کاهش می‌دهند.
راهکار:
- استفاده از ملات آهک–سیمان با نسبت مناسب (مثلاً ۱:۲:۹ سیمان–آهک–ماسه طبق مبحث ۵).
- جلوگیری از اجرای آجر در دمای زیر صفر.
- اجرای صحیح درز انبساط (Expansion Joints) در نماهای وسیع.
لکه‌ها و شوره‌زدگی در آجر (Efflorescence)
لکه‌های سفید یا خاکستری روی آجر معمولاً حاصل حرکت رطوبت در دیوار و رسوب املاح محلول هستند.
هرچند شوره‌زدگی مشکل سازه‌ای نیست، اما می‌تواند نشانه‌ای از نشت یا رطوبت پشت نما باشد.
پیشگیری:
- اطمینان از عملکرد درست زهکشی پشت آجر (weep holes).
- اجرای ایزولاسیون افقی در قسمت اتصال آجر به فونداسیون.
- استفاده از آجر ماشینی با جذب آب کنترل‌شده (کمتر از ۱۲٪ طبق استاندارد ASTM C67).
فرسایش و تخریب ملات بین درزها
در طول زمان، ملات درزها ممکن است در اثر باد، باران و یخ‌زدگی آهک خود را از دست بدهد و پوک شود.
در این حالت، اتصال بین آجر و ملات از بین می‌رود و آب و یخ به عمق دیوار نفوذ می‌کند.
روش اصلاح:
- خالی‌کردن درزهای معیوب (Raking) تا عمق حداقل ۱۵ میلی‌متر.
- بندکشی مجدد (Repointing) با ملات مشابه ملات اصلی.
- پرهیز از استفاده از ملات پرتلند خالص که سختی بیش از حد دارد.
طاقچه‌های آجری و شیب مناسب زیر پنجره
در نماهای آجری، طاقچه‌ها باید حداقل ۱۵ درجه شیب به بیرون داشته باشند تا آب جمع نشود.
همچنین، در آجرهای سوراخ‌دار (آجر ماشینی)، سوراخ‌ها باید در هنگام نصب پُر شوند تا از نفوذ آب جلوگیری شود.
جمع‌بندی
در اقلیم سرد و مرطوب آذربایجان، انتخاب نوع آجر، ملات مناسب و اجرای اصولی از مهم‌ترین عوامل دوام نماهای آجری است.
بازرسی منظم دیوارهای آجرنما و توپر، تشخیص به‌موقع ترک‌ها، رطوبت و شوره‌زدگی، نه‌تنها از تخریب سازه جلوگیری می‌کند، بلکه باعث حفظ زیبایی و ارزش ساختمان نیز می‌شود.
آجر ماشینی استاندارد، ملات متعادل و اجرای علمی، سه پایه‌ی اصلی دوام نمای آجری هستند.